در جهان نزدیک به بیش از ۴۰۰۰ نوع مختلف مار وجود دارد که در خشکی و زیر
زمین و در آب و گاهی هم بر روی درختان زندگی می‌کنند. این خزنده، تقریباً
در همه جای کره زمین به جز مناطق قطبی و برخی جزیره‌ها، یافت می‌شود.طول
کوچکترین مار حدود ۷ سانتیمتر است که برخی مردم با کرم اشتباه
می‌گیرند.مارگزیدگی از مواردی است که خیلی باید در مورد آن هوشیارانه و با
دقت عمل کرد چرا که هر گونه غفلت ممکن است منجر به عوارض خطرناکی برای فرد
مسموم شود .


مقدمه:


در حدود سه هزار نوع مار در دنیا وجود دارد که حدود ۷۰۰ نوع آن سمی است. و
از میان آنها فقط ۵۰ گونه خطرناک بوده و می توانند برای انسان مشکل ساز
باشند. سالانه ۱۲۵۰۰۰ نفر بر اثر مار گزیدگی می میرند. از مارهای شناسایی
شده در ایران ۴۰ گونه سمی، هفت گونه نیمه سمی و ۱۳ گونه غیر سمی هستند.


در جهان نزدیک به بیش از ۴۰۰۰ نوع مختلف مار وجود دارد که در خشکی و زیر
زمین و در آب و گاهی هم بر روی درختان زندگی می‌کنند. این خزنده، تقریباً
در همه جای کره زمین به جز مناطق قطبی و برخی جزیره‌ها، یافت می‌شود.طول
کوچکترین مار حدود ۷ سانتیمتر است که برخی مردم با کرم اشتباه می‌گیرند.


مارگزیدگی از مواردی است که خیلی باید در مورد آن هوشیارانه و با دقت عمل
کرد چرا که هر گونه غفلت ممکن است منجر به عوارض خطرناکی برای فرد مسموم
شود .




مارها انواع گوناگونی دارند که از این بین تنها تعداد معدودی سمی و خطرناک
هستند . به یاد داشته باشید که حتی مارهای سمی نیز تنها برای دفاع از خود
یا به قصد شکار از نیش و سم خود استفاده می کنند .


 مارهای سمی به دو گروه بزرگ تقسیم می شوند :

۱- خانواده ی مارهای مرجانی شامل مار مرجانی , کبری , ماهبا و غیره


۲- خانواده ی افعی ها از جمله افعی , مارزنگی و غیره


نکته : هرگونه مارگزیدگی را باید سمی تلقی کرد مگر خلاف آن ثابت شود .


بنابراین لازم است مصدوم را حتماً و در اسرع وقت به مراکز درمانی منتقل کنیم تا تحت مراقبت های لازم قرار گیرد .

همانطور که میدانید کلیه مارها سمی نبوده ودر واقع به دو دسته سمی و غیر
سمی تقسیم می شوند . مارهای سمی خود از نظر میزان سمی بودن یکسان نبوده و
با هم فرق دارند . همچنین از نظر شکل ظاهر نیز مارهای سمی و غیر سمی
تفاوتهای آشکاری دارند که برخی از آنها در زیر آورده شده اند .


نحوه نیش زدن مارهای سمی:


از آنجا که در بین آرواره های پایینی و بالایی مارها ، چند قطعه استخوان
باریک با مفصل سست قرار دارد ، مارها قادرند بیش از اندازه دهان خود را باز
کنند و طعمه های بزرگ تر از خود را ببلعند.

مارهای غیر سمی به دور بدن طعمه ی خود می پیچند و با انقباض عضلات بدن
طعمه را تحت فشار قرار می دهند تا بمیرد و آنگاه طعمه را می خورند .




مارهای سمی به کمک دندان های خود ، سم را به درون بدن طعمه تزریق می کنند ،
سپس صبر می کنند تا طعمه بمیرد و آنگاه طعمه را می بلعند . غده سمی مارها ،
هم آنزیم می سازد و هم سم های کشنده . سم از جنس نوعی پروتئین پیچیده است .
سم مار از نظر نحوه ی عمل دو نوع است : سم هایی که بر دستگاه عصبی اثر می
گذارند (نورو توکسین) و سم هایی که به گلبول های قرمز آسیب می رسانند (همو
توکسین ) . نورو توکسین ها بر قسمت هایی از دستگاه عصبی که حرکات تنفسی ،
بلعیدن و عمل قلب را کنترل می کنند ، تاثیر می گذارند . همو توکسین ها ،
ساختمان گلبول های قرمز را خراب می کنند و دیواره ی رگ های خونی را پاره می
کنند و سبب خونریزی داخلی می شوند . همه ی مارهای سمی هر دو نوع زهر را
دارند ؛ اما نسبت آن ها در گونه های مختلف متفاوت است . سم افعی ها بیشتر
از نوع همو توکسین و سم کفچه مارها بیشتر همو توکسین دارد .


مارهای سمی و غیر سمی تفاوتهایی دارند که از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد :

۱- مردمک چشم مارهای سمی به صورت بیضی ( خطی ) و شبیه مردمک چشم گربه است .
ولی مردمک چشم مارهای غیر سمی گرد و مدور است . نکته : مار مرجانی که از
خطرناک ترین مارهای سمی است مردمک مدور دارد.




۲- سرمارهای سمی مثلثی شکل است و با بدن ما زاویه دارد , ولی سر مارهای
غیر سمی به صورت نیمه بیضی است و در واقع بدن مارهای غیر سمی شبیه کرم خاکی
است .


نکته۱: سر مارمرجانی مثلثی نبوده ولی این مار از انواع سمی است.


نکته ۲: مارهای قهوه ای رنگی که در آب زندگی می کنند سمی نیستند.




۳- مارهای سمی برای نیش زدن از دو دندان نیش استفاده می کنند و محل گزش
معمولاً با یک یا دو سوراخ ( یا زخم ) مشخص می شود . اما در مارهای غیر سمی
دندان ها متعدد هستند و در دو ردیف هلالی قرار می گیرند.




۴- حلقه های دْم مارها در انواع سمی منفرد است , ولی در مارهای غیر سمی به صورت یک ردیف دوتایی در کنار هم دیده می شود .


۵- در پایین چشم مارهای سمی , یک حفره ی کوچک وجود دارد که درمارهای غیر سمی دیده نمی شود .




یک نکته در مورد مارهای مرجانی. مارهای مرجانی ای که دارای نوارهای زردرنگ
هستند خطرناکند ولی گونه های عاری از رنگ زرد خطرناک نیستند.




اگر بخواهیم به صورت جامع تر مارها سمی و غیر سمی را از یکدیگر بشناسیم، باید به مطالب زیر اشاره کنیم:


تشخیص سمی بودن مار کار خیلی دشواری نیست موارد زیر روش تشخیص سمی بودن ماررا به شما آموزش می دهند :

سر مارهای سمی مثلثی شکل و بیرون زده از راستای بدن است در حالی کهمارهای غیر سمی سری معمولا گرد و مدور و در راستای بدن دارند .

در مارهای سمی دندانهای نیش از سایر دندانها بزرگترند در نتیجه درنقطه گزش
معمولا جای دو دندان به خوبی قابل تشخیص است در حالی که در مارهای غیر
سمیدندانه یک اندازه هستند و در نقطه گزش جای دو سری دندان موازی دیده می
شود .

مارهای سمی دارا مردمک چشم بیضی شکل هستند در حالی که مارهای غیرسمی
مردمکی گرد دارند ( مار مرجانی که از مارهای منلطق کویری و بسیار خطرناک
استدارای مردمک گرد است ولی حلقه های رنگین موجود در پوست آن را مشخص می
کند (

مارهای سمی دارای پوستی رنگین و پر خط و خال هستند در حالی که مارهایغیر سمی پوستی ساده دارند

مارهای سمی دارای فرورفتگی در بین دو چشم هستند در حالی که مارهایغیر سمی فروررفتگی در بین دو چشم ندارند .

مارهای سمی دارای سری مثلثی ، مردمک چشم عمودی ، دمی کوتاه و کلفت و طرز حرکت بطنی می باشند.

مار های غیر سمی دارای سری گرد یا بیضی شکل ، مردمک چشم گرد و از قطر
میانی بدن تا انتهای نوک دم باریک می شوند و طرز حرکتشان مستقیم و مارپیچ
است .

مار های نیمه سمی کلیه مشخصات مار غیر سمی را دارا می باشند و تنها فرق
آنها با مار غیر سمی دم متوسط آنها می باشد که کمی کوتاهتر از غیر سمی و
کمی بلند تر از مار های سمی می باشد . (مثل یله مار و طلحه مار)


راه های کلی در تشخیص سمی و غیر سمی بودن مارها:

اولی که به نظر خودم هم کارامده ، تشخیص اندازه و نوع حرکت مار هست ،
مارهای سمی همون طور که قبلا گفتم دم کوتاه و کلفت و طرز حرکت بطنی دارن (
با انبساط و انقباض ). در حالی که مار های غیر سمی از قطر وسط بدن تا
انتهای دم باریک تر می شن و طرز حرکتشون هم مستقیم و مارپیچ هست .

اما راه دوم تشخیص گزش مار از روی آثار دندانی هست . ( یعنی متاسفانه وقتی کار از کار بگذره ) .

چون شکل و موقعیت دندان در مار های سمی و غیر سمی با هم تفاوت داره ،
بنابراین با دقت در محل گزیدگی میشه سمی یا غیر سمی بودن اون رو فهمید .
نوع گزش مارهای غیر سمی :

در محل گزش این نوع مار ها ، اثر چهار ردیف دندانی یکسان که به صورت دو قوس آرواره است دیده میشه.


سمی ترین مارهای دنیا:


۱- فردولانس:

فردولانس،‌خطرناک‌ترین مار در کاستاریکاست که بسیار مهاجم است.زهر کشنده این مار تا ۶ متر جهش دارد.




۲- کبری:

مرد هندی در حال سحر مار کبری در هندوستان.مار کبری درازترین مار بر روی کره زمین است که طول آن به ۲۲ پا (۶ متر و ۷۰ سانت)می‌رسد.




۳- مار پیچی:

مار پیچی(سایدویندر) نام خود را به دلیل حرکتهای پیچی‌اش بر روی شنها گرفته است.




۴- بوشمستر:

بوشمستر درازترین مار جهان با بیشترین مقدار سم در بدن است.یکی از سمی
ترین مارهای دنیا، ماری به نام”بوش مستر” است. این مار می تواند به طول سه و
در بعضی از مواقع به چهار متر برسد و این ویژگی آن ها را به بزرگترین
مارهای افعی در دنیا تبدیل می کند. زیستگاه اصلی این مار در آمریکای جنوبی
است و البته در منطقه کاستاریکا از این مار بسیار می ترسند.




۵- کاتانموت:

کاتانموت یکی از مارهای آبی است که در شرق آمریکا یافت می‌شود.غذای این مار ماهی و قورباغه است.




۶- افعی گابن:

افعی گابن در جنگلهای بارانی آفریقا یافت شده و ماری آرام و تنبل است.




۷- مار ببری:

مار ببری یکی از خطرناک‌ترین مارهاست و در صورتی که پس از نیش‌زدگی موجود
زنده تحت مداوا قرار نگیرد تا ۴۵ درصد امکان مرگ وجود دارد. در عکس فوق
جانورشناس در حال گرفتن زهر مار برای تولید پادزهر است.


همانطور که از پوست راه راه این مار پیدا است رنگ های زرد و مشکی این مار
باعث شده است تا به این نام مشهور شود. “مار ببری” در منطقه جنوب استرالیا و
تازمانیا زندگی می کند و به عنوان یکی از خطرناکترین مارهای دنیا شناخته
می شود. این مار می توان تا دو متر رشد کند.




۸- پوفادر:

پوفادر یکی از کشنده‌ترین مارهای قاره آفریقاست.




۹- افعی هورند:

افعی هورند در صحراهای خشک زندگی می‌کند. خود را در میان شن‌ها پنهان و منتظر طعمه می‌نشیند.




۱۰- آناکوندا:

آناکوندا یکی از غول‌پیکرترین مارهای روی زمین اما بدون زهر است که در آمریکای جنوبی و بیشتر در در درون آب یافت می‌شود.




سمی ترین مار شناخته شده :

ماری که دارای قوی ترین زهر است ، نوعی مار زمینی استرالیایی است ، که طبق
محاسبات انجام شده ، مقدار زهری که این مار در یک بار نیش زدن تزریق می
کند برای کشتن ۴۰۰ انسان کافیست . زهر ببر مار ، ده بار قوی تر از مار زنگی
بر انسان اثر می گذارد .

مار سمی دیگر در استرالیا ” مار تایپان” است . این مار ۳ متر طول دارد و
رنگ آن قهوه ای می باشد و دارای زهری تقریبا برابر با ببر مار است.

همچنین قوی ترین زهر ها به مار های دریایی نیز تعلق می گیرد . این مارها ۲ متر طول دارند و اغلب در اقیانوس آرام زندگی می کنند.




مارهای سمی ایران:


۱- افعی ارومیه ای:


نام علمی : Vipera Wagneri

نام انگلیسی: Ocellate mountain Viper

نام فارسی: افعی ارومیه ای


مشخصات : سر از پولکهای کوچک پوشیده ، پولکهای بالای چشمی بزرگ و به وسیله
۶ پولک از یکدیگر مجزا ، بین پولک بالای چشمی و پولک بالای بینی دارای یک
پولک ، پولکها رسترال به دو پولک متصل ، پولک بالای چشمی به چشم متصل ، بین
چشم و لب بالایی دارای دو ردیف پولک ، ردیف اول به صورت حلقه دور چشم و
تعداد آن ۱۵ عدد در سمت راست و ۱۴ عدد در سمت چپ ، ردیف دوم حلقه چشمی در
سمت راست ۱۴ عدد و در سمت چپ ۱۶ عدد ، لب بالایی دارای ۹ پولک و لب پائین
۱۲ و ۱۳ عدد به ترتیب در سمت راست و چپ ، پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در
۲۳ ردیف اریبی ، پولکهای سطح شکمی ۱۶۱ عدد و سطح زیرین دم ۱ ۲۳ عدد ، پولک
مخرجی منفرد .

بدن به رنگ خاکستری ، سطح پشتی دارای خالهای زرد رنگ و مدور با حاشیه قهوه
ای تیره ، تقریبا ۲۴ خال در ناحیه پشتی ، دارای دو خال مورب در ناحیه گردن
و یک خط تیره از ناحیه چشم تا گوشه دهان ،‌لب‌ها و سطوح جانبی ناحیه سر
دارای رنگ روشن ، سطح شکمی با خالهای نامنظم زرد قهوه ای .

حداکثر طول ۲۹ سانتیمتر ، دم ۲ سانتیمتر .


یادداشت : فقط یک نمونه از این مار در سال ۱۸۴۶ توسط موریتس واگنر سیاح
طبیعی دان قرن نوزدهم در نزدیکی ارومیه آذربایجان غربی ایران صید شده است .
این مار در موزه جانور شناسی بن آلمان نگهداری می شود و تا بحال نمونه
دیگری از این گونه گزارش نشده است . سایر مختصات عادات مار نامعلوم است .


۲- افعی البرزی:


نام علمی : Vipera ursinii eriwanensis

نام انگلیسی: Transcaucasian meadow Viper

نام فارسی: افعی البرزی


مشخصات : پوزه گرد و باریک و انتهای فوقانی آن پهن ، چشم کوچک و معمولاً
کوچکتر از پولک بینی ، پهنا و ارتفاع پولک رسترال با هم برابر و متصل به
پولک کوچک در قسمت بالای پوزه و از سمت بالای سر قابل رؤیت ، پولکهای
پیشانی و آهیانه مشخص ، پولک بالای چشمی بزرگ ، دارای یک یا دو پولک بین
پولک پیشانی و پولک بالای چشمی ، شکل پولکهای قسمت قدامی سر متغیر ، سوراخ
بینی در قسمت پائین بینی ، لب بالا دارای ۸ یا ۹ پولک و لب پائین ۹ تا ۱۱
پولک ، بین چشم و لب بالا یک ردیف پولک ،‌دارای پنج پولک در فاصله بین دو
چشم ، دور چشم دارای ۹ تا ۱۱ پولک ، پولک سطح پشتی تیغه دار و در ۲۱ ردیف ،
پولکهای سطح شکمی ۱۲۳ تا ۱۴۵ و سطح زیرین دم ۲۱ تا ۳۷ عدد ، پولک مخرجی
منفرد .

بدن به رنگ قهوه ای خاکستری ، زرد متمایل به قهوه ای روشن یا تیره متمایل
به سیاه یا قهوه ای تیره متمایل به قرمز آجری ، سطح پشتی دارای یک ردیف خال
بیضی شکل و گاهی بهم پیوسته و به شکل خط زیگزاک در امتداد بدن ، سطح جانبی
دارای دو یا سه سری خال کوچک قهوه ای تیره ، دارای یک خط تیره بین قسمت
خلفی چشم و گوشه دهان ، سطح شکمی و زیر دم دارای خالهای ریز سیاه و سفید .

حداکثر طول ۶۵ سانتیمتر ، دم ۵ سانتیمتر .

تغذیه از حشرات ،‌ملخها ، مارمولکها ، جوندگان کوچک .


زاد و ولد : تا ده نوزاد در فصل تابستان .


زیستگاه : مناطق ییلاقی ، جلگه‌ها ، کوهستانها ، علفزارها ، نیزارها .


انتشار جغرافیایی : مناطق مجاور قفقاز ، کوههای طالش و البرز ، شوروی سابق ،‌ازبکستان .

پراکندگی : استانهای تهران ،‌مازندران ، زنجان ،‌آذربایجان شرقی و غربی .




۳- افعی تکابی:


نام علمی : Vipera raddei kurdestanica

نام انگلیسی:

نام فارسی: افعی تکابی


مشخصات : پوزه گرد ، بدن کشیده و استوانه ای شکل ،‌مردمک چشم عمودی ،
تقریبا ارتفاع پولک رسترال بیش از پهنای آن ،‌ پولکهای سطح فوقانی سر تیغه
دار ، پولک فوق چشمی بزرگ ، یک ردیف پولک بین چشم و پولک فوق چشمی ، دارای
دو ردیف پولک بین لب بالا و چشم ، دارای ۱۴ تا ۱۷ پولک دور چشم ، سوراخ
بینی درون یک پولک ، پولکهای گیجگاهی تیغه دار ، لب بالا دارای ۹ تا ۱۰
پولک ، سطح پشتی تیغه دار و در ۲۳ ردیف ، پولکهای سطح شکمی ۱۷۰ تا ۱۸۵ و
سطح زیرین دم ۲۵ تا ۳۵ عدد ، پولک مخرجی منفرد .

بدن خاکستری تیره متمایل به سیاه ، قهوه ای تیره با خالهای گرد یا نامنظم
زرد رنگ با حاشیه تیره متمایل به سیاه در قسمت پشتی ، در قسمت خلفی سر خطوط
سیاه رنگ طولی بهم پیوسته ، دارای دو خط تیره در پشت چشم تا قسمت خلفی
گوشه دهان ، سطح جانبی با دو سری خالهای یک در میان کوچک و بزرگ با حاشیه
روشن ، سطح شکمی به رنگ تیره متمایل به سیاه با خالهای ریز سیاه و سفید .

حداکثر طول ۱۱۰ سانتیمتر ، دم ۸ سانتیمتر .

تغذیه از مارمولکها و موشها .


زاد و ولد : تعداد نوزادان نامعلوم .


زیستگاه : کوهستانها ، علفزارها ، زیر تخته سنگها ، مناطق ییلاقی .


انتشار جغرافیایی : غرب دریاچه ارومیه و در مرز ایران و ترکیه (شکل ۴۴ و ۴۵).

پراکندگی : استان آذربایجان غربی (قطور و رضائیه) ، کردستان ، همدان ، زنجان .


۴- افعی خوی:


نام علمی : Vipera raddei raddei

نام انگلیسی: Radde’s Viper

نام فارسی: افعی خوی


مشخصات : پوزه گرد و مردمک چشم عمودی ، ارتفاع پولک رسترال کمی بیش از
پهنای آن ، پولک رسترال با دو پولک بالای پوزه متصل ، پولکهای ناحیه سر
کوچک و کمی تیغه دار ، پولک بالای چشمی بزرگ و به وسیله پولکهای کوچک از
چشم مجزا ، دور چشم دارای یک حلقه پولک به تعداد ۱۳ تا ۱۸ عدد ، لب بالا به
وسیله دو سری پولک از چشم مجزا ، سوراخ بینی در داخل یک پولک ، پولک جلو
چشمی از پولک بینی به وسیله پولک گونه ای مجزا، پولکهای گیجگاهی تیغه دار ،
لب بالایی دار ۹ یا ۱۰ پولک و لب پائین ۱۰ تا ۱۴ پولک، پولکهای سطح پشتی
تیغه دار و در ۲۳ ردیف ، پولکهای سطح شکمی ۱۶۳ تا ۱۸۱ عدد و سطح زیرین دم
۲۸ تا ۳۹ عدد، پولک مخرجی منفرد .

رنگ بدن قهوه ای کم رنگ یا خاکستری ، سطح پشتی دارای خالهای صورتی مدور
روشن و حاشیه آنها در سطح جانبی تیره رنگ ، خالها در دو ردیف یا یک در میان
قرار دارند ، سطح جانبی دارای دو ردیف خالهای کوچک قهوه ای تیره رنگ ، پس
سر دارای علامت / و دو خط تیره بین چشم و لب بالا ، سطح زیرین بدن زرد رنگ
با خالهای کوچک به شکل نقطه‌های سیاه رنگ ، هر پولک با خالهای سیاه و سفید
اریبی شکل .

حداکثر طول ۹۹ سانتیمتر ف دم ۸ سانتیمتر .

تغذیه از حشرات ، ملخها ، مارمولکها ، جوندگان کوچک .


زاد و ولد : ۴ تا ۸ نوزاد در فصل تابستان . زیستگاه : کوهستانها ، علفزارها ، زیر تخته سنگها ، مناطق ییلاقی .


انتشار جغرافیایی : شرق ترکیه ، شمال غربی ایران ، شوروی سابق ( ارمنستان – نخجوان ) شکل ۴۵٫

پراکندگی : استان آذربایجان غربی (خوی).


۵- افعی دم عنکبوتی:


نام علمی : Pseudocerastes urarachnoides

نام انگلیسی: Spider-tailed Horned Viper

نام فارسی: افعی دم عنکبوتی


افعی عنکبوتی در تمام دنیا ماری کاملاً منحصربه فرد است که اولین بار در
سال ۱۹۶۸ توسط آقا و خانم اسمیت و در جاده مسیرایلام به مهران جمع آوری شد.
دومین نمونه این افعی در سال ۲۰۰۶ در جاده قصرشیرین- گیلان غرب در استان
کرمانشاه کشف و شناسایی شد. وجود همین دو نمونه کافی بود که گونه جدیدی از
خانواده افعی ها به دنیا معرفی شود. طبق بررسی ها و تحقیقات به عمل آمده
کنونی مشخص شده که دامنه اصلی پراکنش و زیستگاه این مار در استان ایلام
قرار دارد و البته بخشهای محدودی از خاک خوزستان و کرمانشاه را نیز شامل می
شود.


مار دم عنکبوتی ماری نسبتاً متوسط از جنس افعی های شاخ دار (شاخ کاذب) است
و مشخصه اصلی این مار که باعث شهرت وی گردیده در دم وی قرار گرفته که
حالتی شیبه به رتیل یا عنکبوت دارد. ساختار دم این موجود بسیارشگفت انگیز
است و این مار از طریق حرکات دم خود اقدام به جلب، فریب و سپس شکار طعمه می
نماید. این افعی وقتی قصد شکار طعمه مورد نظر خود را داشته باشد برای این
منظور دم عنکبوت مانند خود را به شکلی حرکت می دهد که در نظر طعمه یک
عنکبوت یا رتیل در حال حرکت را تداعی می کند و هنگامی که طعمه برای شکار
عنکبوت مورد نظر حمله ور می شود با افعی دم عنکبوتی مواجه شده و صید می
گردد.




۶- افعی دماوندی (لطیفی):


نام علمی : Vipera latifii Mertens

نام انگلیسی: Latifi’s Viper

نام فارسی: افعی دماوندی


مشخصات : سر کوچک ، مثلثی شکل و کشیده ، بدن باریک و دم کوتاه ، پولکهای
سطح فوقانی سر نسبتاً تیغه دار ، پولک بالای چشمی بزرگ ، مردمک چشم عمودی ،
پهنای پولک رسترال بیش از ارتفاع آن ، لب بالا دارای ۸ تا ۱۱ پولک و لب
پائین ۱۰ تا ۱۳ پولک ، دو ردیف پولک بین چشم و لب بالا ، ۷ تا ۱۱ پولک در
فاصله بین دو چشم ، ۱۰ تا ۱۶ پولک دور چشم ، ۱۶۰ تا ۱۷۴ پولک در سطح شکمی ،
۲۷ تا ۴۰ پولک در سطح زیرین دم ، پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در ۲۳ ردیف ،
پولک مخرجی منفرد .

رنگ بدن خاکستری روشن ، نقره ای ، قهوه ای تیره ، یکنواخت یا دارای خطوط و
نقوش متفاوت ، گاهی به رنگ زرد متمایل به خاکستری روشن ساده همراه با یک
خط قهوه ای طولی تیره در سرتاسر سطح پشتی تا انتهای دم ، گاهی با خالهای
قهوه ای تیره و نامنظم ، گاهی خالهای سطح پشتی به شکل زیگزاک ناقص و در سطح
جانبی با خالهای کوچک قهوه ای متمایل به سیاه ، در سمت دو طرف سر تا زیر
چشم دارای دو خط مورب تیره متمایل به سیاه ، سطح شکمی زرد روشن با خالهای
ریز سفید و سیاه .

حداکثر طول ۷۹ سانتیمتر ، دم ۵ سانتیمتر .

تغذیه از حشرات ، ملخها ، مارمولکها ، موشها .


زاد و ولد : ۵ تا ۱۰ نوزاد در فصل تابستان .


زیستگاه : مناطق کوهستانی و ییلاقی ، علفزارها ، زیر سنگها ، لای بوته‌ها .


انتشار جغرافیایی : به سلسله جبال البرز محدود می شود . اولین بار از لار دماوند در ۶۰ کیلومتری تهران ۰ ایران گزارش شده است.

پراکندگی : استان تهران (لار دماوند ، فیروز کوه ، آب اسک ، دریاچه هویر، افجه ، گاجره ، گچسر) .


افعی دماوندی ازخطرناک ترین وکمیاب ترین افعی هاست.ی ک خزنده شناس جوان به
نام “خسرو رجبی زاده”پایان نامه فوق لیسانس خود را به طور تخصصی افعی
دماوندی انتخاب کرده است. وی افعی دماوندی راشرقی ترین افعی کره زمین
میداند.وی میگوید:این افعی حدود ۳۸سال پیش توسط دکترمحمود لطیفی پایه گذار
بخش جانوران سمی انستیتو رازی کشف شد. وی هنگام تحقیق پیرامون برخی از
مارها پس از دقت در ظاهر مارها متوجه تفاوت یکی ازآنها با بقیه میشود.
بررسی های دقیق تر نشان داد که این گونه کشف جدیدی است. این افعی جدید به
آلمان فرستاده شد و با بررسی سه نفر از بهترین متخصصان و خزنده شناسان نام
گونه جدید به احترام دکتر لطیفی Vipera latifi گذاشته شد.افعی دماوندی بعد
از افعی جعفری مهلک ترین سم را دارد.


این افعی درحال حاضر در لیست اتحادیه جهانی حفاظت در رده آسیب پذیر قرار
گرفته است. از این رو که پراکندگی آن در سراسر دنیا تنها به منطقه البرز
مرکزی ایران محدود میشود. بر اساس آمار رسمی موجود در کتاب های افعی
کوهستانی دنیا، بین سالهای ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷ بیش از ۹۴۰۰ حلقه افعی دماوندی
تنهابه انستیتو واکسن و سرم سازی به منظور سم گیری انتقال یافته است. این
آمار بعدها به ۱۲۰۰۰حلقه رسید. هنوز هم این روند ادامه دارد که بطور بسیار
جدی درحال انهدام هستند.افعی دماوندی در مناطقی مثل لاردماوند- فیروزکوه-
دریاچه تار- آب اسک- افجه- گاجره- گچسر بیشتر یافت میشود. هفته ای یکبار
غذا میخورد و از آنجایی که چشمان خزنده ها تنهااشعه مادون قرمز بدن موجودات
زنده را دریافت میکند،حتما باید غذای زنده ومحرک برایشان دیده شود. رجبی
زاده که یک جفت از این افعی را درخانه خود نگهداری میکند می گوید: این افعی
ازبین همه شکارهای خود به موش علاقه بیشتری دارد. وی تصریح کرد،موشها باید
نسبت به هیکل مار سایز های مختلفی داشته باشند. تعداد افعی های دماوندی
هنوز معلوم نیست، اما نزدیک بودن محل زیست آن به تهران و تخریب گسترده
زیستگاهی اش رامی توان علت اصلی کاهش شدید جمعیت آن عنوان کرد. مشاهده افعی
دماوندی نخستین بار از لار دماوند در ۶۰کیلومتری تهران گزارش شده است.


۷- افعی زنجانی:


نام علمی : Vipera albicornuta

نام انگلیسی: zigzag mountain viper

نام فارسی: افعی زنجانی


مشخصات : پوزه گرد ،‌سطح فوقانی سر دارای پولکهای تیغه دار ، پولک بالای
چشمی بزرگ ،‌مردمک چشم عمودی ، دارای ‌شباهت زیادی به افعی دماوند و افعی
تکابی ،‌ پولک رسترال متصل به دو پولک بالای پوزه ، لب بالا دارای ۸ تا ۱۱
پولک و لب پائین ۱۰ تا ۱۳ پولک ، دارای یک یا دو پولک بین چشم و لب بالا ،
سوراخ بینی درون یک پولک ، پولکهای گیجگاهی تیغه دار ، دارای ۷ تا ۱۱ پولک
در فاصله بین دو چشم ، دور چشم دارای ۱۱ تا ۱۹ پولک ، پولکهای پشتی تیغه
دار و در ۲۳ ردیف ، پولکهای سطح شکمی ۱۶۱ تا ۱۸۱ و سطح زیرین دم ۲۶ تا ۳۹
عدد پولک مخرجی منفرد .

بدن به رنگ قهوه ای روشن ، خاکستری تیره یا خاکستری متمایل به سیاه ، سطح
پشتی دارای یک ردیف خالهای گرد روشن متمایل به قرمز آجری ، سطح جانبی دارای
خطوط قهوه ای تیره متمایل به سیاه ، پشت چشم و گوشه خلفی دهان و قسمت عقبی
سر دارای دو خط قهوه ای تیره ، سطح شکمی دارای خالهای ریز خاکستری تیره
متمایل به سیاه .

حداکثر طول ۸۲ سانتیمتر ، دم ۵ سانتیمتر .

تغذیه از موشها و مارمولکها .


زاد و ولد : ۳ تا ۸ نوزاد در فصل تابستان .


زیستگاه : مناطق ییلاقی ، کوهستانها ، علفزارها ، زیر تخته سنگها .






۸- افعی شاخدار خوزستانی:


نام علمی : Cerastes gasperettii

نام انگلیسی: Desert Horned Viper

نام فارسی: افعی شاخدار خوزستانی


مشخصات : سر پهن و به شکل گرز با پولکهای کوچک تیغه دار و به اندازه‌های
متفاوت ، چشم کوچک و مردمک آن عمودی ، سوراخ بینی درون یک پولک کوچک ، در
سطح بالای ناحیه چشم دارای شاخ یا بدون شاخ ، لب بالا دارای ۱۳ تا ۱۶ پولک و
لب پائین ۱۴ تا ۱۶ پولک ، دور چشم دارای ۱۲ تا ۱۶ پولک ، بین چشم و لب
بالا دارای ۵ تا ۶ پولک ، در فاصله بین دو چشم دارای ۱۳ تا ۱۹ پولک ،
پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در ۳۱ تا ۳۶ ردیف ، پولکهای سطح شکمی ۱۵۴ تا
۱۶۶ و سطح زیرین دم ۳۲ تا ۴۰ عدد ، پولک مخرجی منفرد یا منقسم .

بدن به رنگ شنی ، زرد قهوه ای یا خاکستری ، دارای ۴ تا ۶ سری خال قهوه ای ،
دو سری از خالهای میانی به هم پیوسته و به شکل خطوط قهوه ای ،‌پشت چشمها و
در دو طرف قسمت خلفی سر دارای دو خط قهوه ای تیره ، سطح شکمی سفید متمایل
به زرد و انتهای دم گاهی سیاه .

حداکثر طول ۷۵ سانتیمتر ، دم ۸ سانتیمتر .

تغذیه از مارمولکها و جوندگان ، تعداد نوزادان نامعلوم .

حرکت مار مانند مار جعفری (اکیس کاریناتوس) از پهلو به صورت حلقه حلقه انجام می گیرد .


زیستگاه : مناطق شنی ، صحراها .


انتشار جغرافیایی : شبه جزیره عربستان – کویت – عراق سوریه – اردن – جنوب غربی ایران (الباجی – اهواز)

پراکندگی : استان خوزستان (الباجی نزدیک به اهواز).


۹- افعی قفقازی:


نام علمی : Agkistrodon intermedius caucasicus

نام انگلیسی: Caucasian Pitviper

نام فارسی: افعی قفقازی


مشخصات : پوزه باریک و انتهای آن کمی به سمت بالا ممتد ، سطح فوقانی سر
دارای پولکهای بزرگ و مشخص ، مردمک چشم عمودی ، دم کوتاه با حرکاتی شبیه
مار زنگی (در مار زنده) ، پهنا و ارتفاع پولک رسترال برابر یا کمی پهن تر
،‌دارای دو پولک بین بینی و دو پولک جلو پیشانی و یک پولک پیشانی ، طول
پولک پیشانی برابر یا کمی کوتاهتر از پولک آهیانه ، دارای حفره ای بین چشم و
بینی و جدا از لب بالا ، دارای سه پولک گیجگاهی ، دارای یک پولک جلو چشمی و
یک پولک زیر چشمی و دو پولک عقب چشمی ،‌لب بالا دارای ۷ یا ۸ پولک و لب
پائین ۹ تا ۱۲ پولک ، پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در ۲۳ (به ندرت ۲۱ یا
۲۵) ردیف ، پولکهای سطح شکمی ۱۳۵ تا ۱۷۱ و سطح زیرین دم ۳۱ تا ۴۷ عدد ،‌
پولک مخرجی منفرد .

بدن به رنگ خاکستری ،‌قرمز یا قهوه ای روشن ، سطح پشتی دارای لکه‌های حلقه
ای شکل یا خطوط عرضی تیره ، سطح جانبی دارای یک یا دو سری خالهای تیره ،
پوزه تیره رنگ ، دارای دو خط تیره مورب در قسمت خلفی سر ، دارای یک خال
تیره با حاشیه روشن در قسمت گیجگاه ، لبها دارای خالهای ریز قهوه ای ، سطح
شکمی تیره رنگ با خالهای تیره رنگ با خالهای کم و بیش خاکستری یا قهوه ای
در ایران نوع Agkistrodon intermedius caucasicus (Nikolsky, 1916)
پراکندگی بیشتری دارد .

حداکثر طول ۶۷ سانتیمتر ، دم ۶ سانتیمتر .

تغذیه از دوزیستان (قورباغه‌ها) ، جوندگان کوچک ، مارمولکها .

زاد و ولد :‌۳ تا ۹ نوزاد در تابستان .


زیستگاه : بوته زارها ، کوهستانها ، تپه‌ها ، جنگلها ، زیر تخته سنگها .


انتشار جغرافیایی : عمدتا مناطق کوهستانی ، جنوب غربی و جنوب شرقی دریای
خزر ، جنوب شرقی آذربایجان ، مناطق جنوبی ترکمنستان ، شوروی سابق ، شمال
ایران ، در منتها الیه شمال غربی افغانستان .

پراکندگی : استانهای تهران ، گیلان ، مازندران ، گلستان ، سمنان .


۱۰- خانواده مارهای سمی (ونوموس):


خانواده الاپیده FAMILY ELAPIDAE


اصولا این گروه از مارها را می توان جزو مارهای پروترولیفا
(Proteroglypha) از خانواده کلوبریده دانست . ساختمان و شکل این مارها
کوتاهتر و دارای نیش دندان یا فنگ (Fang) سمی بزرگ می باشد (شکل ۱۱ و ۱۶).
دم این مارها تا حدی که بتوان آن را وسیله شنا دانست رشد نکرده است . این
مارها فاقد پولک گونه ای هستند . تنها دو جنس از این مارها در ایران پیدا
می شود .




جنس ناجا Genus Naja


مشخصات : گردن قابلیت اتساع را به شکل کفچه دارد . در قسمت قدامی فک
بالایی یک جفت دندان بزرگ سمی یا فنگ (Fang) قرار دارد . بعد از یک فاصله
یا فضای خالی غالباً ۱ تا ۳ دندان کوچک در قسمت خلفی فک بالایی وجود دارد .
سوراخ بینی بزرگ و کاملا بین پولکهای بینی واقع است . مردمک چشم گرد و
پولک جلو چشمی و یکی از پولک‌های لب بالایی (معمولاً سومین آن) به چشم متصل
و نیز به قسمت خلفی پولک بینی مرتبط می باشند . در این جنس پولک گونه ای
وجود ندارد . پولکهای سطح پشتی صاف و به شکل زیگزاک و اریبی مخصوصا در قسمت
قدامی بدن دیده می شود. پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف قرار دارند .


جنس والترنیزیا Genus Walterinnesia


مشخصات : نیش دندان سمی یا فنگ‌ها بزرگ هستند و در فک بالایی به طور ثابت
قرار دارند . قسمت خلفی فنگ‌ها فاقد دندان است . سطح فوقانی سر با ۹ عدد
پولک بزرگ و قرینه پوشیده می باشد . پولک گونه ای ندارد و پولک مخرجی منقسم
است .

سطح پشتی بیش از ۲۲ ردیف پولک مورب دارد که قسمت قدامی آن صاف و قسمت خلفی و روی ناحیه دم تیغه دار می باشد .


خانواده هیدروفیده (مار دریایی) FAMILY HYDROPHIDAE


زیستگاه مارهای دریایی بیشتر در مناطق استوایی اقیانوس هند و اقیانوس کبیر
است . این مارها از خلیج فارس تا جنوب ژاپن و در سواحل دریاهای خند و
استرالیا و سواحل جنوبی اقیانوس کبیر پیدا می شوند. نوعی از مار دریایی
بنام پلامیس پلاتوروس Plamis Platurus انتشار و پراکندگی وسیع تری دارد .
این مار را می توان تا صدها کیلومتر دورتر از سواحل پیدا کرد . در حالیکه
سایر انواع مارهای دریایی در آبهای کم عمق و نزدیک ساحل به زندگی خود ادامه
می دهند . مارهای دریایی در آبهای کم عمق و نزدیک ساحل به زندگی خود ادامه
می دهند . مارهای دریایی از ماهیها تغذیه می کنند . سر این مارها عموما
کوچک و دارای بدنی استوانه ای شکل و کشیده و دمی پهن می باشند . تمام
مارهای دریایی سمی و زنده‌ زا هستند . حداکثر طول مار دریایی را تا ۲۵۷
سانتیمتر گزارش کرده اند . دریای مازندران فاقد مار دریایی بوده است و در
سالهای اخیر هم موردی گزارش نشده است . مارهای دریایی ایران که در خلیج
فارس تا بحال صید شده اند به شرح زیر است :


جنس انهیدرینا Genus Enhydrina


مشخصات : استخوان ماکزیلر به سمت جلو بیش از استخوان کام (پالاتین) پیشرفت
ندارد و خمیدگی آن به سمت جانبی است . ۳ تا ۵ دندان بعد از نیش دندان یا
فنگ‌ها وجود دارد . پوزه به شکل منقار است . پولکهای ناحیه سر بزرگ هستند .
سوراخ بینی به سمت بالا متمایل است . پولکهای بینی بهم متصل می شوند .
قسمتی از پولکهای سطح پشتی به وسیله همدیگر پوشیده می شوند و در ۴۹ تا ۶۹
ردیف طولی قرار دارند . پولکهای سطح شکمی کوچک و کمی پهن تر از پولکهای
مجاور هستند . پولک رسترال پائینی یا منتال کوچک و کمی پهن تر از پولکهای
مجاور هستند . پولک رسترال پائینی یا منتال باریک و بلند و قسمتی از آن در
شیار عمیق پولک چین خلفی مخفی می شود .


جنس هیدروفیس Genus Hydrophis


مشخصات : استخوان ماکزیلر به سمت جلو بیش از استخوان کام (پالاتین) پیشرفت
ندارد . بعد از نیش دندان یا فنگ‌ها ۱ تا ۱۸ دندان دیده می شود . پوزه از
نیمرخ گرد می نماید . پولکهای ناحیه سر بزرگ هستند . چشم کوچک و مردمک آن
گرد است . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل می باشد . پولکهای بینی بهم متصل
می شوند، پولک منتال یا پولک رسترال پائینی شکل طبیعی دارد . پولکهای سطح
پشتی به وسیله یکدیگر قسمتی یا کمی پوشیده می شوند یا پهلوی هم قرار می
گیرند . و در ۲۹ تا ۵۷ ردیف طولی در قسمت میان بدن شمارش می گردد . پولکهای
سطح شکمی کوچک و با اینکه از پولکهای مجاورش پهن تر است معذالک تشخیص آنها
آسان نیست .


جنس لاپمیس Genus Lapamis


مشخصات : در فک بالایی دندان سم یا فنگ‌ها قرار دارند که بعد از فاصله ای ۳
تا ۶ دندان دیگر دیده می شود . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل است و
پولکهای بینی با یکدیگر متصل هستند . سر نسبتاً بزرگ و بدن تنومند است .
پولکهای سطح پشتی شش گوشه یا چهار گوشه یا روی همدیگر قرار می گیرند . سه
یا چهار ردیف از‌های زیرین آن بزرگتر هستند . پولکهای سطح خلفی بدن این
پولکها خیلی کوچک و نامشخص هستند .


جنس پلامیس Genus Pelamis


مشخصات : دم خیلی فشرده و به شکل پارو و بدن از پهلو بهم فشرده است .
استخوان ماکزیلر به سمت جلو بیش از استخوان کام (پلاتین) پیشرفت ندارد. در
دنباله نیش دندانها (فنگ‌ها) س از یک فاصله یا فضای خالی تعداد ۷ تا ۱۱
دندان کوچک قرار دارد . سر باریک و پوزه کشیده است . پولکهای سطح فوقانی
بزرگ هستند . سوراخ بینی به سمت بالا متمایل و پولکهای بینی به یکدیگر متصل
می شوند . لب بالایی ۷ تا ۱۰ پولک دارد . پولکهای سطح پشتی به شکل چهار
گوش یا شش گوش و پهلوی هم می باشند . پولکهای سطح شکمی کوچک و به سختی از
پولکهای مجاور متمایز می شوند . معمولاً پولکها با شکاف میانی که دارند به
شکل منقسم دیده می شوند و یا نامشخص می باشند و تعداد آنها ۲۶۴ تا ۴۰۶ عدد
است .


خانواده ویپریده (افعی‌ها)FAMILY VIPERIDAE


این مارها دارای بدنی ضخیم و دمی کوتاه هستند ، سر کاملا مشخص ، پهن و
مثلثی شکل است . استخوان فک بالایی (ماکزیلر) کوتاه و بطور عمودی قرار دارد
. این استخوان دارای یک جفت نیش دندان سمی لوله ای شکل است که قابلیت تحرک
زیادی دارد . به عبارت دیگر وضع دندان سمی نسبت به دهان متغیر است و می
تواند حالت خمیده یا افقی و یا حالت عمودی نسبت به سقف دهان داشته باشد .
دندانهای سمی همراه با چند دندان سمی یدکی است که در مواقع لزوم می توانند
جانشین دندان سمی اصلی شوند . تمام گونه‌های این خانواده سمی هستند .
مارهای این گروه تماما به استثنای اتراکتاسپین (Atractaspis) زنده زا یا حد
فاصل بین زنده زا و تخمگذار ی باشند . به عبارت دیگر تخم این مارها حاوی
جنین زنده است که قسمتی از رشد آن در داخل شکم و بقیه در خارج از بدن انجام
می گیرد .


جنس سراستس Genus Cerastes


مشخصات : سر و گردن مشخص است . ناحیه فوقانی سر از پولکهای کوچک و برجسته
که پهلوی هم قرار دارند پوشیده می باشد . مردمک چشم بیضی و بطور عمودی است .
سوراخ بینی کوچک و به سمت بالا و جانبی متمایل و در یک پولک منفرد یا
منقسم قرار دارد . سطح پشتی تیغه دار و در ۲۵ تا ۳۵ ردیف است . ردیف میانی
ظهری آن در یک خط مستقیم و سایر پولکهای سطح پشتی در جهت طولی بدن و
ردیفهای جانبی کوچکتر و به شکل مورب و در سمت پائین بدن به طور اره مانند
قرار می گیرند . پولکهای سطح شکمی گرد هستند . دم کوتاه و پولکهای سطح
زیرین آن منقسم می باشند .




جنس اکیس Genus Echis


مشخصات : سر و گردن کاملا مشخص است . سر از پولکهای کوچک و برجسته پوشیده
می باشد . مردمک چشم بیضی و عمودی است. سوراخ بینی کوچک و در یک پولک قرار
دارد و جهت آن به طرف بالا و جانبی است . پولکهای سطح پشتی تیغه دار و در
۲۵ تا ۴۰ ردیف می باشد . ردیف میانی ظهری آن در خط مستقیم و سایر پولکها در
جهت طولی بدن قرار دارد و پولکهای جانبی آن در خط مستقیم و سایر پولکها در
جهت طولی بدن قرار دارد و پولکهای جانبی آن کوچکتر و مورب و به سمت پائین
بدن به شکل اره امتداد دارند . پولکهای سطح شکمی گرد و تیغه دار است . دم
کوتاه و پولکهای سطح زیرین آن و پولک مخرجی منفرد می باشند .


جنس اریستیکوفیس Genus Eristicophis


مشخصات : سر و گردن کاملا مشخص است . سطح فوقانی سر از پولکهای کوچک
پوشیده می باشد . امتداد سوراخ بینی در جهت خارج است و بین پولک بزرگ بینی و
پولک بالای بینی و چند پولک کوچک قرار می گیرد . پولکهای سطح پشتی ۲۵ تا
۲۷ عدد و تیغه دار و در امتداد هم قرار دارند . تیغه‌ها کوتاه و به انتهای
پولک نمی رسند . پولکهای سطح جانبی مورب و تیغه دار و پولکهای سطح شکمی در
قسمت جانبی آن تیغه دار می باشند .


جنس پسودوسراستس Genus Pseudocerastes


مشخصات : ناحیه گردن کاملا مشخص و سر از پولکهای کوچک پوشیده می باشد .
مردمک چشم عمودی است . سوراخ بینی در جهت بالا و به سمت خارج متمایل است و
در میان دو پولک کوچک بینی قرار دارد . لبه تحتانی پولکهای لب بالا دندانه
دندانه یا اره مانند است که با حفره‌های موجود روی آن با لب پائینی جفت می
شوند . پولکهای سطح پشتی در ۲۱ تا ۲۵ ردیف طولی تیغه دار قرار می گیرند ،
تیغه‌ها به انتهای خلفی پولک نمی رسند . تیغه‌ها یکنواخت و فاقد دندانه یا
اره مانند هستند . دم کوتاه و پولکهای سطح زیرین آن در دو ردیف می باشند .


جنس ویپرا یا افعی Genus Vipera


مشخصات : سر و گردن متمایز و مشخص و ناحیه سر به وسیله پولکهای کوچک
پوشیده می باشد . این نوع مارهای سمی دارای نیش دندان یا فنگ‌های مجوف بزرگ
خمیده در جهت عکس سقف دهان است که روی استخوان ماکزیلر قرار دارند . حفره
یا پیت بین چشم و سوراخ بینی وجود ندارد . سوراخ بینی در سمت جانبی است .
مردمک چشم بیضی عمودی است و چشم‌ها با لب بالایی اتصال ندارند . گاهی در
ناحیه سر پولکهای پیشانی و آهیانه کوچکی دیده می شود . پولکهای سطح پشتی
تیغه دار و در ۱۹ تا ۳۳ ردیف طولی قرار دارند . پولکهای سطح شکمی صاف و گرد
و پولکهای سطح زیرین دم در دو ردیف می باشند .


خانواده کروتالیده (افعیهای حفره دار) FAMILY CROTALIDAE


خانواده کروتالیده شباهت زیادی به خانواده ویپریده دارد و عده ای از
مولفین آن را زیر خانواده ویپریده می دانند ولی اختلاف عمده آنها بشرح زیر
است :‌

(۱)وجود حفره یا پیت بین چشم و بینی (۲) وجود شکاف یا بریدگی عمیق در سطح
فوقانی قدامی لبه استخوان ماکزیلر (۳) ساختار ناحیه دم در بعضی گونه‌ها
انتهای آن به صورتی پیشرفت نموده که با حرکتش صدای مخصوص شنیده می شود (مار
زنگی).




جنس اکیسترودن Genus Agkistrodon


مشخصات : دارای حفره عمیق یا پیت بین چشم و بینی است . در دو طرف سر و در
ناحیه گیجگاهی دو غده سمی بزرگ قرار دارد . مردمک چشم به شکل بیضی عمودی
است . نیش دندانهای بزرگ خمیده لوله ای شکل در فک بالایی قرار دارد و با یک
ردیف نیش دندان کوچک جانشین همراه است . دندان‌های ساده فک بالایی بین ۱۰
تا ۲۰ عدد است . پولک عقب چشمی به پولک پیشانی متصل یا به نزدیکی آن می رسد
. پوزه باریک و سطح فوقانی سر پهن است . سوراخ بینی در میان دو پولک قرار
می گیرد . دارای دو پولک جلو چشمی است و پولک عقب چشمی و زیر چشمی آن از دو
،‌سه ،‌چهار و یا پنج پولک ترکیب می شود . دارای یک عدد پولک گونه ای که
در بعضی گونه‌ها فاقد آنست . معمولاً لب بالایی ۷ یا ۸ پولک و لب پائینی
۹،‌۱۰ یا ۱۱ پولک دارد . سه ردیف پولک گیجگاهی به لب بالایی متصل می شود ،‌
پولکهای گیجگاهی فوقانی همانند پولکهای سطح پشتی است . پولکهای چین یک جفت
می باشد . پولکهای سطح شکمی بین ۱۲۷ تا ۱۷۸ عدد و سطح زیرین دم (در این
منطقه از جهان) ۳۱ تا ۴۷ عدد و در دو ردیف قرار دارند . پولک مخرجی منفرد
است . پولکهای سطح پشتی کم و بیش تیغه دار و در قسمت پائینی سطح جانبی ممکن
است فاقد تیغه باشند . پولکهای سطح پشتی ۱۹ تا ۲۷ عدد و در بیشتر گونه‌ها
۲۱ تا ۲۳ عدد می باشد . حداکثر طول را ۱۸۹ سانتیمتر گزارش کرده اند اما در
ایران طول به ۶۷ سانتیمتر می رسد . سطح پشتی دارای خالهای عرضی تیره یا نیم
دایره ای یا دایره ای شکل است . تعداد خالها بین ۱۰ تا ۵۰ عدد متفاوت است .
نقش و نگار سطح شکمی خیلی متغیر و گاهی همراه با خالهای بزرگ یا کوچک یا
خطوط مختلف است .


۱۱- کفچه مار (کبرای آسیای مرکزی):


نام علمی : Naja oxiana

نام انگلیسی: Central Asian Cobra

نام فارسی: کفچه مار (کبرای آسیای مرکزی)


مشخصات : مردمک چشم گرد و متمایل به بیضی ، در مار زنده گردن به شکل کفچه ،
اندازه پولکهای بین بینی برابر یا کمی کوتاهتر از پولکهای جلو پیشانی ،
دارای یک پولک جلو چشمی و سه پولک عقب چشمی ، لب بالا دارای ۷ پولک و لب
پائین ۸ پولک (سومین و چهارمین پولک لب بالا متصل به چشم ) پولکهای گیجگاهی
۳ ۲ یا ۴ ۲ عدد، پولکهای سطح پشتی صاف ، کم و. بیش زیگزاک مانند و در ۲۱
ردیف ، پولکهای سطح شکمی ۱۹۲ تا ۲۰۶ و سطح زیرین دم ۵۱ تا ۷۰ عدد ، پولک
مخرجی منفرد .

بدن به رنگ زرد تیره یا قهوه ای کم رنگ ، قهوه ای تیره یا خاکستری متمایل
به سیاه ، بدون خال یا نقوش مشخص ، دارای یک یا چند حلقه تیره رنگ در قسمت
قدامی سطح شکمی ، نوزادان دارای حلقه‌های تیره رنگ در سرتاسر بدن .

حداکثر طول ۱۶۵ سانتیمتر ، دم ۲۷ سانتیمتر .

تغذیه از قورباغه‌ها ، موشها ، پرندگان ، پرندگان کوچک ، جوندگان ، مارمولکها ، و تخم پرندگان ، ماهیها .


زاد و ولد : تخمگذار ، ۸ تا ۱۲ تخم در فصل تابستان .


زیستگاه : صخره‌ها ، لای سنگها ، بوته‌ها ، علفزارها .


انتشار جغرافیایی : مناطق مجاور دریای خزر ، ترکمنستان ، ازبکستان ،
تاجیکستان ، افغانستان ، ایران ، کشمیر ، پنجاب ، شمال و شمال شرقی
بلوچستان .

پراکندگی : استانهای خراسان ، مازندران ، گلستان ، سمنان .




۱۲- گرزه مار:


نام علمی : Vipera lebetina obtusa

نام انگلیسی: West-Asian blunt-nosed viper

نام فارسی: گرزه مار


مشخصات : گردن کاملا مشخص ، سر مثلثی شکل با پولکهای ریز ، مردمک چشم
عمودی ، پوزه گرد و پولک رسترال متصل به دو یا سه عدد پولک ، بین فاصله دو
چشم ۸ تا ۱۲ پولک ،‌دور چشم ۱۳ تا ۱۹ پولک ، بین چشم و لب بالا ۲ یا ۳ پولک
، سطح پشتی تیغه دار و در ۲۳ یا ۲۵ یا ۲۷ ردیف و سطح زیرین دم ۳۲ تا ۵۴
عدد ،‌ پولک مخرجی منفرد .

رنگ بدن متفاوت و بیشتر به رنگ خاکستری روشن یا تیره یا نقره ای متمایل به
سیاه ، ساده و یکنواخت یا با خالهای متفاوت ، خالها گاهی به شکل دایره‌های
ناقص یا کامل متمایل به قرمز آجری یا زرد زیتونی همراه با خالهای کوچک
تیره ،‌دارای خط پهن قهوه ای تیره در دو طرف گردن و به سمت قسمت خلفی چشم
ممتد ، سطح پشتی بعضی نمونه‌ها به رنگ قهوه ای روشن یا خاکستری با خطوط
قهوه ای تیره و لکه‌های قرمز آجری ، امتداد این نقوش از ناحیه گردن تا
انتهای دم ، سطح شکمی سفید یا زرد روشن و گاهی با خالهای سیاه و سفید .

حداکثر طول ۱۶۸ سانتیمتر ، دم ۲۰ سانتیمتر .

تغذیه از مارمولکها ،‌موشها ، گنجشکها و تخم پرندگان .


زاد و ولد : تا ۳۵ تخم در تابستان و اغلب تخمها حاوی